Genezą powstania MRL była potrzeba zgromadzenia, analizy i udostępnienia w jednym miejscu danych niezbędnych dla zarządzania rozwojem lokalnym w Polsce. MRL to narzędzie pozwalające zarówno na syntetyczną ocenę potencjału społeczno-ekonomicznego gminy w czasie i w relacji do innych gmin o podobnej funkcji w strukturze osiedleńczej kraju, jak tez na analizę pogłębioną w wybranej gminie w oparciu o szczegółowe dane pozyskane ze źródeł statystyki publicznej i źródeł administracyjnych (m.in. GUS, MF, MEN). Celem MRL jest udostępnienie informacji, które umożliwią władzom i lokalnym partnerom debatę publiczna i ocenę sytuacji gminy, miasta, obszaru oraz wypracowanie programu rozwoju w oparciu o rzeczywistą wiedzę o lokalnych potencjałach.

Dzisiejszy Monitor Rozwoju Lokalnego powstawał w kolejnych etapach. Historycznie jest rozwinięciem inicjatywy Monitora Rozwoju specjalistów Stowarzyszenia Rozwoju Gospodarczego Gmin i zespołu Teonite (2009 -2014). W latach 2018-2019 kolejna wersja rozwojowa została przygotowany przez ZMP w ramach projektu „Monitoring rozwoju lokalnego na poziomie miejskim i wewnątrz-miejskim” finansowanego przez Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2014-2020, a latach 2019-2021 MRL jest rozwijany przez specjalistów ZMP w ramach projektu „Budowanie potencjału instytucjonalnego średnich i małych miast w Polsce na rzecz wdrażania skutecznych lokalnych polityk rozwoju” będącego częścią programu „Rozwój Lokalny” finansowanego przez Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej ze środków mechanizmu finansowego EOG.